Zeeman was hier
GEPLAATST: 10-10-2009
Michael Zeeman verdient bewondering voor de onbeschaamde manier waarop hij de wereld veroverde.

De artikelen na het overlijden van Michael Zeeman lieten het nog eens zien. Het was een man die je graag mocht of die je verfoeide, een tussenweg was er niet. Laat ik meteen maar zeggen dat ik hem wel mocht, niet omdat hij zo’n intellectuele reus was, maar om zijn zachtmoedigheid.

In elke necrologie werd benadrukt hoezeer Zeeman een echte intellectueel was. Een man van de geest. En toch was de eerste indruk die Zeeman maakte van puur fysieke aard. Zeeman was lang, groot, daar was geen ontkomen aan. Ingrid Hoogervorst, lange tijd recensente voor De Telegraaf en inmiddels schrijfster van een aantal romans, noemde Zeeman wel ‘Otis,’ alsof hij in de liftenbusiness zat, want aan het eind van de avond kreeg Zeeman soms de neiging vrouwen op te tillen. Er werd ook wel gefluisterd dat hij een enkele vrouw had laten vallen.

Er zat in Zeeman een tederheid die er soms ineens uitkwam. Zo ging ik een keer naar een lezing van Salman Rushdie en mijn tegenzin (ik houd niet van lezingen) werd nog groter toen ik zag dat er nog meer mensen waren gekomen. Er stond een flinke rij voor de deur. Achteraan die rij stond Zeeman, alleen en mismoedig. Iedereen deed zijn best de lange, grote man aan het eind van de rij te negeren. En vice versa. Toen ik mij aansloot, pakte hij mijn hand en baande zich rustig een weg door het publiek. Hand in hand. Dat had ik sinds mijn kindertijd niet gedaan.

In elke necrologie werd Zeemans liefde voor de literatuur geroemd. Maar wie op het verkeerde moment in Zeeman met boeken viel, wanneer er een boek ter sprake kwam dat niet naar Zeemans smaak was, zag weinig liefde. Niet de liefde, maar de ambitie was Zeemans drijvende kracht. Hij was geen buitengewoon schrijver, daar had hij het geduld niet voor. En toch wilde hij een belangrijk man worden in de letteren. Hij was niet de enige, maar hij was wel de enige die er geheel in is geslaagd die ambitie te verwezenlijken.

Zeeman verdient een plaats in de literatuurgeschiedenis niet om wat hij schreef maar om de ongegeneerde manier waarop hij zijn ambitie realiseerde. Een ‘boekenpaus’ in wording die zich schuldig maakt aan verduistering, intimidatie en die overal waar hij komt bonje heeft? Dat kom je niet vaak tegen, zeker niet in ons land. En ondanks deze problemen bereikte Zeeman zijn doel. Daar zat ook een fysieke component in. Hij was groot. Tegenstanders tilde hij op en hij zette hen weg. Hij liet zich graag fotograferen tussen enorme stapels boeken en de boodschap was duidelijk. Michael Zeeman was een zwaargewicht.

Zijn positie als criticus werd niet bepaald door wat hij over boeken zei, want dat was vaak niet zo bijzonder. Cliché’s vermijden, zichzelf dwingen tot originaliteit, daar had Zeeman vaak geen tijd voor. Zijn faam werd eerder bepaald door het feit dat hij veel boeken besprak en vaak ook de beste boeken. Nobelprijs­winnaars en kandidaten voor die prijs. Zeeman kon geen boek van Philip Roth bespreken zonder zich er druk over te maken dat de auteur nog niet in Stockholm was ontboden. Het was zinledig geronk met een hoog Zeeman-was-hiergehalte, maar het gaf de lezers een goed gevoel. Jammer voor de reguliere recensent Engelstalige literatuur bij De Volkskrant die misschien ook wel eens zo’n boek had willen bespreken.

Het is een verdienste van Zeeman dat hij Philip Roth, een notoir kluizenaar, zover wist te krijgen om zich thuis voor de camera te laten interviewen. Ik herinner me één moment uit dat interview, wanneer Roth vertelt dat hij zich na zijn jaren in Londen weer was gaan inlezen in de Amerikaanse literatuur. ‘The classics,’ zegt Zeeman. Het was niet eens een vraag. Welnee, antwoordde Roth. Hij was alles gaan herlezen. De rotzooi en de klassieken. Want van de rotzooi kun je als schrijver ook wat opsteken. Dat was nieuws voor Zeeman. Hij las alleen maar Goede Boeken van Grote Auteurs. Andere boeken was hij huiverig voor. Als criticus schotelde hij zijn lezers geen persoonlijke ontdekkingen voor, hij zette zich niet in voor onbekende grootheden. Hij maakte zich liever sterk voor schrijvers die lang en breed waren gearriveerd. Daarbij werd Zeeman ook gehinderd door het dilemma van de hofjournalist. Hij hechtte meer waarde aan een goede relatie met zo’n auteur dan aan kritische scherpte. Daarom kreeg een zwakke Roth als The Dying Animal net zo’n juichende bespreking als een meesterwerk als American Pastoral.

Zeeman was op zijn scherpst in programma’s als Zeeman met boeken. Daar zat een spelelement in dat zijn charmante (en soms malicieuze) jongensachtigheid  tot uiting deed komen. Dat zul je in zijn geschreven werk niet vinden. Het is triest dat Zeeman zo jong het leven moest laten, nadat hij tientallen jaren de vroegoude man had gespeeld. Maar kan iemand zich een zestigjarige Zeeman voorstellen, die echt met fysieke aftakeling te maken kreeg? In De Volkskrant werd betreurd dat Zeeman na alle jaren van zaaien nu niet zou toekomen aan het grote oogsten. Er zaten stellig een paar grote boeken in dat grote hoofd. Dat is een misvatting. Voor boeken schrijven was Zeeman niet in de wieg gelegd. Zijn dromen waren allang vervuld. Hij was al jaren aan het oogsten. Hij had veel gereisd, veel vrienden in high places gemaakt en een paar vijanden om wie hij zich graag verkneukelde. Bewondering verdient hij voor de onbeschaamde manier waarop hij de wereld veroverde, en ook voor de manier waarop hij nu die wereld in luttele tijd wist los laten.

31 juli 2009